Besluitvorming over herindelingsadvies Barneveld-Scherpenzeel

Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Kajsa Ollongren, heeft op 7-10-2021 aan het Gelderse provinciebestuur laten weten dat zij besluit tot herindeling van de gemeenten Barneveld en Scherpenzeel (een gewone of een lichte samenvoeging) niet zal overnemen. De twee Gelderse gemeenten blijven dus zelfstandig. Een herindelingsontwerp was reeds op 7-7-2021 vastgesteld door Provinciale Staten. Daarnaast heeft de Commissaris van de Koning, John Berends, de waarnemend burgemeester van Scherpenzeel, Eppie Klein, met onmiddellijke ingang (8-10-2021) uit zijn ambt ontheven (ontslag op staande voet). Aanleiding voor deze bijzondere stap zijn de “tegenstrijdige verklaringen die de waarnemend burgemeester geeft over een ernstige interventie in een democratisch proces en de wijze waarop de burgemeeste rin deze situatie heeft gehandeld”.

VOORGESCHIEDENIS:
Gedeputeerde Staten van de provincie Gelderland hebben eind januari 2020 bij vergissing openbaar gemaakt dat het provinciebestuur voornemens is zelf het initiatief te nemen tot een arhi-procedure met het oogmerk de gemeenten Scherpenzeel en Barneveld samen te voegen. Voor deze vergissing zijn excuses aangeboden, maar dat neemt niet weg dat het vermoeden rijst dat op termijn toch gewerkt wordt naar een samenvoeging. Ook de Utrechtse gemeente Renswoude zou mogelijk betrokken worden bij deze (geheime) herindelingsplannen (en wel tot grote verrassing van de burgemeester van Renswoude). De coalitiepartijen die vanaf 9-12-2019 het Scherpenzeelse gemeentebestuur vormen, nl. Gemeentebelangen Scherpenzeel en de SGP, zijn beide voorstander van zelfstandigheid en hebben een meerderheid in de raad. Het Gelderse provinciebestuur verlangt nu dat Scherpenzeel voor de zomer van 2020 aantoont dat het (financieel) zelfstandig kan blijven. Begin april 2020 heeft het college van B&W aan de Statenleden van Gelderland een brief geschreven, waarin staat dat de gemeente Scherpenzeel zelfstandig wil blijven en op eigen kracht wil werken aan een verbetering van haar bestuurskrachtproblemen. Voor 20-5-2020 is een vergadering van Provinciale Staten gepland met daarin deze plannen tot samenvoeging. In voorbereididng daarop heeft het PVV-Statenlid Ton Diepenveen aan Gedeputeerde Staten relevante stukken (overleggen, verslagen, tijdpad) opgevraagd. Op 2-6-2020 geeft Gedeputeerde Staten van Gelderland een oordeel over de financiëe toekomst van de gemeente Scherpenzeel. Op 9-7-2020 moet de gemeenteraad van Scherpenzeel daarover een standpunt innemen over dit oordeel betreffende de bestuurskracht van deze gemeente. Een herindelingstraject ligt dan in het verschiet, met een mogelijke fusiedatum per 1-1-2023 voor de gemeenten Barneveld en Scherpenzeel.
Op 9-6-2020 heeft het college van B&W van Scherpenzeel een persconferentie gehouden, waar is meegedeeld dat het provinciebestuur vasthoudt aan een samenvoeging van Scherpenzeel en Barneveld. Het gemeentebestuur van Scherpenzeel is ervan overtuigd dat Scherpenzeel het beste een zelfstandige gemeente kan blijven. Medio juni 2020 zullen alle inwoners een persoonlijke oproep van het gemeentebestuur ontvangen om hun mening over zelfstandig blijven of samengaan kenbaar te maken. De uitslag (met een opkomstvan 59%): 87% van de inwoners wenst zelfstandig te blijven, een uitslag waarvan de oppositie in de gemeenteraad (wel voorstander van samenvoeging met Barneveld) niet van onder de indruk is gezien het negatieve beeld dat het college van B&W heeft uitgedragen.
De gemeenteraad van Scherpenzeel komt op 9-7-2020 bijeen om te debatteren over de kadernota, waarin wordt uitgewerkt hoe de gemeente zelfstandig kan blijven voortbestaan. Bij vaststelling van die kadernota dreigt het provinciebestuur met het in gang zetten van een arhi-procedure, waarmee onder het nieuwe beleidskader herindeling zowel provinciebestuur als de minister van Binnenlandse Zaken een rol spelen in het besluitvormingsproces om tot (gedwongen) herindeling te komen. In een brief van 22-6-2020 van het Ministerie van Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer zou blijken dat het provinciebestuur een regionale verkenning moet uitvoeren en in dat kader wil onderzoeken of samenvoeging van Scherpenzeel (Gelderland) met Renswoude (Utrecht) en/of met Veenendaal (Utrecht) een optie zou zijn.
Op 8-7-2020 sprak minister Ollongren met het provinebestuur en het gemeentebestuur over de slepende kwestie. In haar brief n.a.v. de gesprekken stelt de Minister ondermeer dat een open overleg zoals bedoeld in de Wet Arhi daadwerkelijk een open karakter behoort te hebben en hoopt ze dat de gesprekken genormaliseerd worden.
Op 14-7-2020 heeft Provinciale Staten van Gelderland het besluit genomen om in september 2020 een open overleg te starten over herindeling van Scherpenzeel. Tegen dat besluit heeft een ‛getergde’ gemeente Scherpenzeel bij Gedeputeerde Staten van Gelderland bezwaar aangetekend en aan de Minister gevraagd dat besluit voor te dragen voor vernietiging; Scherpenzeel verwacht binnen 6 weken een reactie op het bezwaar. Na een eerdere afwijzing van de minister en een daaropvolgend bezwaar van het gemeentebestuur volgde eind oktober 2020 de definitieve afwijzing van minister Ollongren.
Kort na medio juli 2020 hebben de drie oppositiepartijen in de Scherpenzeelse raad (alle drie voorstander van fusie en samen goed voor 5 van de 13 zetels) met een brief aan diezelfde Gedeputeerde Staten en aan de Minister hun zorgen geuit over de manier waarop het college van B&W omgaat met de herindeling en de eigen inwoners tekort doet door niet in gesprek te gaan met buurgemeente Barneveld. Inmiddels heeft het provinciebestuur laten weten dat tegen een besluit van Gedeputeerde Staten om een herindelingsprocedure te beginnen geen bezwaar kan worden aangetekend. Ook oppositiepartij Lokaal Belang in de gemeenteraad van Barnveld heeft op 10-9-2020 de Commissaris van de Koning verzocht het herindelingsproces te stoppen. De drie wethouders van Scherpenzeel hebben in september 2020 het vertrouwen opgezegd in hun waarnemend burgemeester, die inmiddels met ziekteverlof is. Gedeputeerde Staten van Gelderland werken nu aan een plan van aanpak om uit deze bestuurscrisis te komen. Daartoe heeft de Commissaris van de Koning, John Berends, een verkenner, hoogleraar bestuurskunde aan de Tilburg University Paul Frissen, op pad gestuurd, die 2-12-2020 zijn rapport heeft gepresenteerd. De conclusie is om da arhi-procedure stop te zetten. De gepolariseerde politieke verhoudingen zijn te zeer verstoord en verhard (college, raad en provincie zijn hierbij alle drie in de fout gegaan) om nog een herindelingsresultaat te verwachten.
Intussen neemt de loco-burgemeester waar voor de zieke burgemeester Harry de Vries. Deze laatste heeft zich medio december weer beter gemeld en enkele dagen later, op 17-12-2020, zijn aftreden bekend gemaakt en zijn ontslag bij de Commissaris van de Koning ingediend.
De gemeente Scherpenzeel heeft bij de Gelderse commissie Rechtsbescherming in Arnhem een bezwaarprocedure gestart, die zal moeten leiden tot een op 6-10-2020 te houden hoorzitting. De inhoud van die hoorzitting werd vooral bepaald door de – toen onbeantwoorde – vraag of er al dan niet beroep mogelijk was tegen het besluit van GS; het was dus mmer een procedureel steekspel dan een inhoudelijke behandeling van het geschil.
Gedeputeerde Staten hebben op 26-1-2021 het herindelingsontwerp vastgesteld en toegezonden aan Provinciale Staten (Statenbrief nr. PS2021-71). Het ontwerp ligt ter inzage, zodat bewoners zich een oordeel kunnen vormen voorafgaand aan een peiling, een draagvlakonderzoek onder de bevolking van beide gemeenten in de komende maanden. Daarna, maar vóór 1-7-2021, zal Provinciale Staten een besluit nemen over deze samenvoeging; of het een reguliere of een lichte samenvoeging zal zijn, is nog niet beslist. De fusiegemeente zal Barneveld heten.

Op 17-3-2021 konden de inwoners van Scherpenzeel (voor de tweede keer; de eerste keer was in juni 2020) hun stem uitbrengen over het herindelingsontwerp van de provincie Gelderland, gelijk met de verkiezingen voor de Tweede Kamer; het Barneveldse gemeentebestuur had geen behoefte aan zo'n peiling. Op die datum heeft 79% van de Scherpenzeelse stemgerechtigden zich uitgesproken tegen een samenvoeging met Barneveld (10% minder tegenstemmers dan in 2020, wel 20% hogere opkomst dan in 2020). Gedeputeerde Staten spreekt van een “oppervlakkige voor-tegenpeiling”. Het college van B&W van Barneveld staat achter het herindelingsontwerp, met een voorkeur voor een zgn. ‛lichte samenvoeging’ (hetgeen betekent: opheffing van Scherpenzeel, vergroting van het grondgebied van Barneveld met dat van Scherpenzeel). Op 25-5-2021 diende GS bij Provinciale Staten een herindelingsadvies in, waarover PS op 6-7-2021 (na een zes uur durend debat, met 33 stemmen voor en 17 tegen) heeft ingestemd. Zie het verslag in de Barneveldse Krant. Na deze aanvaarding wordt het herindelingsvoorstel doorgezonden naar de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Mocht het tot een samenvoeging komen, dan wil Scherpenzeel dat de nieuwe gemeente een andere naam dan Barneveld krijgt, bv. De Gelderse Vallei.
Vanaf 18-3-2021 kan iedereen een ‛zienswijze’ inbrengen op het nu vastgestelde raadsvoorstel met concept-zienswijze van het college van B&W op de herindeling Barneveld-Scherpenzeel. Op 21-4-2021 heeft de gemeenteraad van Scherpenzeel (met 8 stemmen voor en 5 tegen) de zienswijze op het herindelingsontwerp Barneveld-Scherpenzeel (van de provincie Gelderland) vastgesteld. In 46 pagina's wordt betoogd dat zowel noodzaak als draagvlak voor een gedwongen herindeling ontbreekt. De Scherpenzeelse raad roept op om als zelfstandige gemeente de eigen toekomst vorm te geven. De oppositiepartijen (CDA, Christenunie en Pro Scherpenzeel, samen 5 zetels) hebben een eigen reactie aan het provinciebestuur gestuurd, met een pleidooi om de herindeling door te zetten. Het college van B&W van Scherpenzeel heeft vervolgens van minister Ollongren geëist dat zij of haar ministerie actief ingrijpt in de verslechterde onderlinge verhouding tussen de twee gemeenten en in de daarmee ontstane patstelling.

Op 25-5-2021 heeft Gedeputeerde Staten van Gelderland ingestemd met het herindelingsadvies (nu met een deel van de (40) ontvangen zienswijzen erin verwerkt, zie hierboven bij 26-1-2021) en dat voorgelegd aan Provinciale Staten. Op 7-7-2021 zal Provinciale Staten een besluit nemen.
Inmiddels heeft kamerlid Pepijn van Houwelingen (Forum voor Democratie) vragen gesteld aan minister Ollongren over het ontbreken van “elk democratisch draagvlak voor het vernietigen van de gemeente Scherpenzeel” bij deze herindeling. Het antwoord van minister Ollongren hierop dat indien er bestuurlijke problemen zijn waarvoor de gemeente Scherpenzele zelf geen oplossing kan vinden, het provinciebestuur dit moet uitleggen ingeval van een provinciale dwang tot fusie. Provinciale Staten hebben op 7-7-2021 het besluit genomen de (gewraakte) fusie door te zetten. Toch heeft minister Ollongren kort hierna bekend gemaakt dat zij de komende maanden gaat kijken of een herindeling van Scherpenzeel en Barneveld nodig is en neemt daarbij het tot nu toe gevoerde proces onder de loep. De minister heeft kennis genomen van het besluit van de provincie Gelderland en zal begin november 2021 besluiten om dat al dan niet over te nemen. Normaal volgt na positief advies van de Raad van State de indiening van een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer; dat is hier dus vooralsnog onzeker.
Het gevoerde proces werd ook bekritiseerd door het Burgerinitiatief Scherpenzeel Zelfstandig, dat bij de Commissaris van de Koning, John Berends, om een integriteitsonderzoek had verzocht. Dat verzoek werd afgewezen, waarna datzelfde Burgerinitiatief het verzoek alsnog heeft gericht aan de minister van Binnenlandse Zaken, Kajsa Ollongren, en ook aan de Nationale Ombudman, Reinier van Zutphen.
Op 27-8-2021 heeft op initiatief van het Ministerie van Binnenlandse Zaken een “open en constructief” gesprek plaatsgevonden tussen provincie, gemeenten en ministerie. Onderwerp van gesprek was het herindelingsvoorstel voor beide gemeenten van de provincie Gelderland. Het ministerie moet gaan besluiten of er een wetsvoorstel voor een fusie wordt gemaakt.

Op 12-10-2021 hebben Provinciale Staten een extra vergadering gehouden over het ingetrokken wetsvoorstel tot herindeling van Barneveld en Scherpenzeel. De PVV heeft in een motie gevraagd om een onderzoek naar de gang van zaken; besloten werd dat zo'n onderzoek nara het gevoerde proces er niet zal komen.

De ontslagen burgemeester heeft bij de rechtbank in Arnhem en ook bij John Berends beroep aangetekend op het door de Commissaris van de Koning uitgebrachte ontslag van waarnemend burgemeester Eppie Klein.
Lees ook (via Blendle) een artikel van Marcel van Lieshout in de Volkskrant van 13-10-2021, pag. 12: “Waarnemend burgemeester hield herindeling tegen, en nu moet hij weg”.
Op 26-11-2021 heeft de voorzieningenrechter van de rechtbank in Arnhem echter bepaald dat de Gelderse Commissaris van de Koning gerechtigd was om de waarnemend burgemeester te ontslaan en een nieuwe waarnemend burgemeester te benoemen. De ontslagen Eppie Klein zal dus niet terugkeren in de gemeente Scherpenzeel.

De Tweede Kamer heeft op 2-11-2021 een motie, ingediend door Roelof Bisschop (SGP) en Mark Strolenberg (VVD), aangenomen om te komen tot een duidelijke wettelijke regeling voor het ontslag van een waarnemend burgemeester. Alleen de fractie JA21 stemde tegen deze motie.